Torrentius, schilder en vrijdenker.

hagenaars

Torrentius, schilder en vrijdenker.

Bericht door hagenaars »

Terreur en willekeur. De Haarlemse schilder en vrijdenker Torrentius
Vrijdenken kan levensgevaarlijk zijn. in dit beknopte stuk probeer ik drie verschillende dingen te doen. Het gaat om een boekbespreking 1), een zedenschets in de vroege Republiek rond 1620 en de wijze waarop de Republiek zijn burgers toen terroriseerde. Toen ik vorig jaar op bezoek was bij Marco Leeflang, een groot kenner van Casanova 2) en de achttiende eeuw, spraken wij over een tot dan toe bij mij onbekend historisch drama, de poging tot vernietiging door calvinisten van de wereldberoemde schilder en onafhankelijke vrijdenker Johannes Simonszoon van der Beeck, kortweg Torrentius en het verlies, mede daardoor, van nagenoeg zijn complete werk. Een Haarlems drama, je kunt er nog boos over worden. Door de contacten met de collega Casanovist, Gérard Lahouati, die belast is met de wetenschappelijke editie van Giacomo Casanova's Histoire de ma Vie, was mijn gastheer op de hoogte van dit spannende verhaal. Deze Lahouati schreef een opstel over Torrentius wat vooral inzoomt op de sexuele extravagantie van Torrentius. Het wacht nog op publicatie, zoals bij lezing van het boek van Wim Cerutti 1) over de schilder en vrijdenker duidelijk wordt.

Torrentius, eigenlijk Johannes Simonszoon van der Beeck werd in Amsterdam in 1588 geboren, hij leefde de eerste dertig jaren van zijn leven in die stad. Maar hij maakte ook grote reizen. Zijn vader was een van de eerste bewoners van het Rasphuis aan de Heiligeweg 3). Torrentius was al heel jong namelijk in 1612, dus op vierentwintig jarige leeftijd een felle criticus van de bijbel en een bewust ongelovige, we zouden nu zeggen een actieve vrijdenker. Want hij stopte zijn mening niet graag onder stoelen of banken. Dit was in die jaren, tijdens het Bestand, zelfs in Amsterdam niet zonder risico. In het raam van zijn woning in het centrum van Amsterdam stond volgens Damas Goudt een bijbel met daarbij de tekst "Het boeck der Sotten ofte der Narren". Torrentius was een succesvol schilder, geen filosoof of schrijver. Er zijn maar weinig teksten van hem bekend en ook zijn schilderwerk is grotendeels verloren gegaan. Wim Cerutti 1) heeft voor zijn biografie van de wereldberoemde schilder, waarvan helaas slechts een enkel werk is overgebleven, het hangt op de eregalerij in het Rijksmuseum, zeer uitvoerig onderzoek gedaan. Torrentius werd als vrijdenker beschuldigd van ketterij, godslastering en atheïsme. Hij gaf geen krimp. Zijn proces werd een gruwelijk drama, hij werd zwaar gemarteld en ontsnapte maar ternauwernood aan de doodstraf. Maar hij had gelukkig hooggeplaatste vrienden, zodat hij van zijn twintig jaar in het tuchthuis er maar twee hoefde uit te zitten. Toen werd door interventie van Engelse koning Charles, die zelf overigens niet aan onthoofding ontsnapte, Torrentius, na nog een periode van een half jaar in Amsterdam, verbannen uit ons land en mocht hij naar Engeland reizen. Het proces en het vervolg, de ontsnapping aan wat je wel terreur mag noemen is door de auteur uitvoerig en nauwkeurig beschreven. Het complete dossier berust in Haarlem in het stadsarchief aan de Jansstraat. Van Torrentius werd gezegd dat hij een van de leiders van de Rozenkruisers was. In het begin van de zeventiende eeuw waren er kleine groepjes die in het diepste geheim lid waren van die sekte. In Amsterdam zou er een aanzienlijke groep aanhangers zijn geweest. Maar Torrentius had in Amsterdam al een grote naam opgebouwd als atheïst en vrijdenker. Die roep nam hij mee naar Haarlem in 1620, want de kerkenraad werd al een jaar later verzocht onderzoek te doen naar de flamboyante figuur. Torrentius kon nog enkele jaren vrij rondlopen in Haarlem en getuigen van zijn ongeloof, de elite bespotten, maar werd op 13 augustus 1627, na veel onderzoek in het diepste geheim uitgevoerd, ten slotte gevangen genomen. Dit in opdracht van de burgemeesters van Haarlem. Er volgde een bloedstollend proces, door Cerutti zo nauwkeurig mogelijk gevolgd. Dit vind ik de grote verdienste van dit boek, de nauwkeurigheid waarmee de auteur de zaak uitzoekt. Er blijkt nog veel onduidelijk te moeten blijven, maar de rechtsgang kunnen wij goed volgen. Ook de betrokkenheid van Torrentius bij zowel de Rozenkruisers als zijn vrijdenkers standpunten kunnen we nauwkeurig volgen. Torrentius krijgen we te zien als een vrije geest, die spot met theologische dogma's, maar die tegelijkertijd een grote gevoeligheid voor de mystiek van de natuur bezit. Cerutti heeft de ambitie en demonstreert op onnadrukkelijke wijze welke kracht er van de stillevens van de schilder afstraalt.

Torrentius trok al eerder de aandacht. Theun de Vries 5) belichtte niet alleen artistieke instelling en verfijnde technieken, maar schildert ook het vrijzinnige kunstenaars milieu waarin Torrentius verkeerde en voert ons door zijn leven.

Torrentius was, zoals Theo van Gogh veel later, nadrukkelijk en opzettelijk veel te los in de mond, vooral op het punt van de godsdienst. Na zijn verhuizing van Amsterdam naar Haarlem werd hij door eigen toedoen, het gezag provocerend in de val gelokt en uiteindelijk gevangen gezet. Hij werd als vrijdenker, godloochenaar aangeklaagd. De aanklacht luidde dat Torrentius een ongeregeld, oneerlijk en ergerlijk leven leidde. Hij verleidde jonge vrouwen, zelfs als ze gehuwd waren. Maar ook de vrouwen van Raadsheren (wel twaalf) werden door hem verleid. Tovenarij en samenspannen met de duivel werd hem verweten. Verder werd hem een hele serie verwijten van theologische aard en afwijkende standpunten in godsdienstige kwesties ten laste gelegd. Ook zou hij mensen opgeroepen hebben volgeling van hem te worden. Dit werd door de stadsbestuurders een staatsgevaarlijke en gezagsondermijnende uitspraak van Torrentius gevonden. Kort door het bestuur samengevat:
" Quaet comportement, oneerlijk, lichtvaerdich ende schandelic leven ende wandel, maer oock ende in sonderheijt sijne godtloosheyt, abominabele ende grouwelijcke blasphemie, mitsgaders schrickelyckke ende seer schadelycke heresie, waer door hy gecommiteert heeft onder meer andere delicten Crimen Lese Majestatis Domini ende mitsgaders ´t hoochste crimen."

Het blijkt dat zo´n proces volkomen doorgestoken kaart was en de verdachte kansloos. De rechtbank, in feite de stadsbestuurders van Haarlem, namen geen enkel risico en begonnen vanuit het standpunt dat Torrentius een ketter was en een kwade genius, dus moest hij eigenlijk ter dood gebracht. Door ingrepen van o.a. de stadhouder Frederik Hendrik in een brief van 13 januari 1628 werd er een gevangenisstraf van twintig jaar uitgesproken. Direct na zijn veroordeling beginnen de acties om hem weer vrij te krijgen, wat ten slotte de Engelse koning ook nog lukt.
Het slot van het prachtig uitgegeven en geïllustreerde boek, waarin alles over dit wonderlijke en gruwelijke proces vermeld staat, is een hoofdstuk over de Óngelukkige Voyage van de Batavia 1628-1629. Het gaat over een tijd- en plaatsgenoot van Torrentius, ze woonden bij elkaar in de buurt en het is waarschijnlijk dat beiden elkaar goed kenden, een Haarlemse apotheker Jeronius Cornelisz, die zijn geluk ging beproeven in Indië. 4) ) In die geschiedenis, die ook al vol gruwelijke verhalen zit, speelt Torrentius zelf geen rol, maar zijn naam en zijn vrijzinnige invloed wordt door de muiters aangevoerd. Het helpt hen overigens niet, ze werden op wrede wijze opgehangen.
Ten slotte. Wie meer wil lezen over Torrentius en zijn werk en leven kan terecht bij Theun de Vries en Abraham Bredius. 5)

1) Wim Cerutti, De Schilder en Vrijdenker Torrentius 1588-1644. Uitgeverij Loutje 2014.
2) J.Rives Childs, Casanova. Open Domein. Vert. door Joop van Helmond. Amsterdam 1989..Ik vermeld dit werk omdat het een goed inzicht biedt in de omstandigheden waaronder vrijheden die in de negentiende eeuw opkwamen, zoals vrijdenken na 1856 met de Dageraad, natuurlijk al eerder in bepaalde kringen gemeengoed waren.

3) Het Rasphuis was een tuchthuis in Amsterdam dat in 1596 werd gevestigd in het voormalige Clarissenklooster aan de Heiligeweg. In 1815 werd het opgeheven, en in 1892 werd het gebouw afgebroken om plaats te maken voor een zwembad. Tegenwoordig staat op deze plaats het winkelcentrum Kalvertoren.
In het Rasphuis werden uitsluitend jonge mannelijke misdadigers opgesloten. Een van de bekendste gevangenen was in 1668 de radicale Verlichter en vrijdenker Adriaen Koerbagh. Niet gewend aan de zware dwangarbeid stierf hij een jaar na zijn veroordeling in 1669 in gevangenschap. Vrouwelijke misdadigers werden naar het Spinhuis gestuurd. De jongens moesten hout van de brazielboom (Caesalpinia echinata of pernambuco) uit Brazilië met behulp van een acht- tot twaalfbladige raspzaag tot poeder raspen; vandaar de naam.


4 )Mike Dash, De Ondergang van de Batavia. Het ware verhaal. Amsterdam mei 2002. Wie geïnteresseerd is in de omstandigheden in "ons Landje aan de Zee", direct na het Bestand, dus na 1620, kan dit boek niet missen. Het bevat een uitgebreid litteratuuroverzicht. Het valt op dat de laatste jaren er overal ter wereld grote belangstelling is voor de Republiek
5) Theun de Vries, Torrentius. Querido's Uitgeverij november 1998 . Ook Theun de Vries, die een roman schreef, deed veel archief onderzoek. Abraham Bredius, Johannes Torrentius, schilder 1589-1644. Martinus Nijhoff 1909 Den Haag.
Plaats reactie